TALABALARNING JAMIYATGA BOʻLGAN MUNOSABATI

KUChLI DAVLATDAN KUChLI JAMIYaT SARI!

Demokratik davlat jamiyat ma’naviy hayotini takomillashtirish, jamiyatning intellektual salohiyatini rivojlantirish, ilm-fanni taraqqiy ettirish haqida koʻproq gʻamxoʻrlik qiladi. Davlat jamiyat ma’naviyatining homiysi sifatida ta’lim-tarbiya sohasida tub islohotlarni amalga oshiradi. Shunday ekan, davlat qanchalik rivojlansa, jamiyat shuncha taraqqiy etadi.

Aziz talaba, Siz jamiyat deganda nimani tushunasiz? Jamiyatning asosiy mazmunini nimalar tashkil etadi? Jamiyat hayotini qanday sohalarga ajratish mumkin?

Marhamat, mazkur elektron oʻquv qoʻllanma orqali ushbu savollarga toʻliq javob olishingiz hamda oʻz bilimingizni yanada mustahkamlashingiz mumkin.

Jamiyat – kishilarning tarixan qaror topgan hamkorlik faoliyatlari majmui. Jamiyatdagi hamma narsa muayyan faoliyat jarayonida amalga oshadi. Jamiyatning asosiy mazmunini insonlar faoliyati va ular oʻrtasidagi ijtimoiy munosabatlar tashkil etadi. Bular ishlab chiqarish, oilaviy, siyosiy, huquqiy, axloqiy, diniy, estetik faoliyatlar va ularga mos keluvchi munosabatlardir. Jamiyat hayoti iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy-ma’naviy sohalarga ajratiladi.

Aziz talaba, jamiyat manfaati uchun xizmat qiling, bu yoʻlda oʻtgan vaqtingizni esa vaqt deb hisoblamang, chunki boshqalarni sevish, ularga yordam berish, kamchiliklarini bitirish ulugʻlik va odamgarchilik belgisidir.

Vatan – kishilarning tugʻilib oʻsgan joyi, yurti, mamlakati, tarixan muayyan xalqqa tegishli hudud hamda uning tabiati, aholisi, oʻziga xos taraqqiyoti, tili, madaniyati, turmushi va urf-odatlari majmui. Vatan ona kabi yagona, muqaddas. Vatan oldidagi qarzdorlik tuygʻusi, mas’uliyati har bir yetuk insonga xos xususiyatdir. Vatanni sevish vatanparvarlikda namoyon boʻladi (OʻzME. 2-jild, 395-bet).

Vatan – ona yurt – kishilarning yashab turgan, ularning avlod va ajdodlari tugʻilib oʻsgan joyi, hududi, ijtimoiy muhiti, mamlakati. Vatan tushunchasi keng va tor ma’noda qoʻllaniladi. Keng ma’noda butun bir xalq, ularning ajdodlari azaldan istiqomat qilib kelgan hudud. Tor ma’noda kishi tugʻilib oʻsgan uy, mahalla, qishloq nazarda tutiladi. Xalqning tili, madaniyati, iqtisodiy turmushi, ruhiy, ma’rifiy va ma’naviy ravnaq topa borishi natijasida shu xalqqa mansub kishilar orasida mushtaraklik shakllanadi. Oʻzbekiston Respublikasi oʻzbek millatining Vatanidir. Bu oʻrinda davlat bilan Vatan ayni bir ma’noda ifodalanadi, ya’ni Oʻzbekiston Respublikasi, deganda Vatanni tushunamiz, Vatan deganda Oʻzbekiston Respublikasini idrok etamiz (Falsafa. qomusiy lugʻat, 68-bet).

Davlat – mamlakat miqyosida jamiyatni uyushtirish masalalarini hal qilish, uning tashqi munosabatlarini belgilash vakolatlari boʻlgan hukmron tuzilma. Davlat jamiyatni oʻz qonun-qoidalariga koʻra idora qiladi, turli tip, shaklda tushkil topadi. (OʻzME. 3-jild, 148-bet).

Davlat – butun mamlakat miqyosidagi hokimiyatning maxsus boshqaruv apparatiga tayanadigan, barcha uchun qonunlar chiqaradigan va suverenitetga ega boʻlgan siyosiy tashkiloti. Davlat jamiyatning hokimiyat kuchiga, shuningdek ijtimoiy ne’matlar hamda vositalarni taqsimlash imkoniyatlariga ega boʻlgan qismi hisoblanadi (Falsafa lugʻat,72-bet).

Oila – er-xotinlik ittifoqiga, qarindoshlik aloqalariga, umumiy xoʻjalik yuritadigan er-xotin, ota-ona va bolalar, aka-uka va opa-singillar va boshqa qarindoshlar oʻrtasidagi munosabatlarga asoslanadigan kichik ijtimoiy guruh; jamiyatning asosi, davlat qudratining manbai. Oilaning hayoti moddiy (biologik, xoʻjalik) va ma’naviy (axloqiy, huquqiy, psixologik) jarayonlar bilan xarakterlanadi. Oila jamiyat hayotiga kuchli ta’sir koʻrsatadi, qator funksiyalarni bajaradi: farzand dunyoga keltirib, uni jamiyatga foydasi tegadigan shaxs qilib yetishtirish, uy-roʻzgʻorda mehnat qilish, xoʻjalik yuritish, oʻz a’zolarining jismoniy ehtiyojlarini qondirish, yosh avlodni tarbiyalash, ma’naviy va axloqiy-estetik kamolotiga ta’sir koʻrsatish. Sharqda qadimdan oila muqaddas Vatan hisoblangan, uning mustahkamligining darz ketishiga yoʻl qoʻymaganlar. Shuningdek, «Avesto»da ham oila muqaddasligiga alohida e’tibor berilib, nasl pokligi, tozaligiga katta ahamiyat qaratilgan. Oʻzbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, oilaga boʻlgan e’tibor yanada oshdi. Oila fuqarolik jamiyatining, davlatning eng muhim hujayrasi, zarrasi, boʻgʻini. Oila uch jihatni: oʻzining bevosita koʻrinishi boʻlmish nikohni; oilaviy mulk va anjomlar hamda ular haqidagi gʻamxurlikni; bola tarbiyasini oʻz ichiga oladi. Oila mustahkam, tinch va farovon, sogʻlom boʻlsagina jamiyatda barqarorlik vujudga keladi (Falsafa lugʻat, 310-311 betlar).

Jamiyat (arab. - umumiy) – tabiatning bir qismi, borliqning alohida shaklini ifodalaydigan falsafiy tushuncha; odamlar uyushmasining maxsus shakli, kishilar oʻrtasida amal qiladigan koʻplab munosabatlar majmuasi. Jamiyat oʻzida moddiylik va ma’naviylikni, obyektivlik va subyektivlikni, tabiiylik va ijtimoiylikni mujassamlashtiradi. Jamiyat gʻoyat murakkab ijtimoiy organizmdir. U odamlar oʻrtasida amal qiladigan axloqiy, diniy, siyosiy, iqtisodiy, huquqiy sohalari bir-biri bilan oʻzaro bogʻliq. Har bir tarixiy davrda jamiyatning ma’naviy-intellektual salohiyati, siyosiy va huquqiy madaniyatiga muvofiq ravishda siyosiy boshqarish usuli shakllanadi va amal qiladi. Demokratik davlat jamiyat ma’naviy hayotini takomillashtirish, jamiyatning intellektual salohiyatini rivojlantirish, ilm-fanni taraqqiy ettirish haqida koʻproq gʻamxoʻrlik qiladi. Davlat jamiyat ma’naviyatining homiysi sifatida ta’lim-tarbiya sohasida tub islohotlarni amalga oshiradi. Yuksak ma’naviyat taraqqiyotning asosi. Ijtimoiy farovonlik va ijtimoiy totuvlik komil inson shaxsini shakllantirishga, fuqarolik jamiyat asoslarini yaratishga, huquqiy bilim va madaniyatni rivojlantirishga bogʻliqdir. Fuqarolik jamiyat barpo etish, demokratik institutlarni rivojlantirish, komil inson shaxsini shakllantirish demokratik jamiyat taraqqiyotining bosh maqsadidir (Falsafa lugʻat, 123-124 betlar).

Jamiyat – kishilarning tarixan qaror topgan hamkorlik faoliyatlari majmui. Jamiyatdagi hamma narsalar (moddiy va ma’naviy boyliklar, insonlar hayoti uchun zarur boʻlgan shart-sharoitlarni yaratish va b.) muayyan faoliyat jarayonida amalga oshadi. Insonlar faoliyati va ular oʻrtasidagi ijtimoiy munosabatlar jamiyatning asosiy mazmunini tashkil etadi. Bular ishlab chiqarish, oilaviy, siyosiy, huquqiy, axloqiy, diniy, estetik faoliyatlari va ularga mos keluvchi munosabatlardir. Jamiyat moddiy ishlab chiqarishsiz boʻlmaydi. Unda insonlarning oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va boshqalarga boʻlgan ehtiyojlari qondiriladi. Ishlab chiqarishda jamiyatning tabiat bilan oʻzaro ta’siri namoyon boʻladi. Odamlar oʻzining moddiy ishlab chiqirish faoliyatida irodasi va ongiga bogʻliq boʻlmagan holda ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadi. Jamiyat taraqqiyoti tabiiy-tarixiy, qonuniy jarayondir. Jamiyat hayoti iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy-ma’rifiy sohalarga ajraladi. Iqtisodiy soha moddiy boyliklarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilishni oʻz ichiga oladi. Ijtimoiy soha jamiyatdagi ijtimoiy guruhlar, tabaqalar, toifalar hamda ilmiy birliklar, ularning ijtimoiy hayoti va faoliyatini uygʻunlashtiradi. Siyosiy soha turli ijtimoiy guruhlar, toifa va tabaqalar, milliy birliklar, siyosiy partiyalar va harakatlar jamoat tashkilotlarining oʻz siyosiy faoliyatini amalga oshiruvchi makon. Ularning faoliyati jamiyatdagi oʻrnatilgan siyosiy munosabatlar asosida oʻz siyosiy manfaatlarini amalga oshirishga qaratiladi. Ma’naviy sohada kishilar turli ma’naviy qadriyatlarni yaratadi, tarqatadi va jamiyatning turli qatlamlari tomonidan oʻzlashtiriladi. Bu sohaga adabiyot, san’at, musiqa asarlari bilan bir qatorda kishilarning bilim saviyasi, fan, axloqiy me’yor va umuman olganda jamiyat hayotining ma’naviy mazmunini tashkil etuvchi narsalar kiradi.

Hozir Oʻzbekistonda jamiyat taraqqiyotining eng asosiy muammosi insonlarning, ayniqsa, yosh avlodning ma’naviy dunyosini shakllantirish va boyitish, ularni istiqlol mafkurasi asosida tarbiyalash oʻzbek xalqining boy madaniy va ma’naviy merosi, qadriyatlari, an’analari va urf-odatlarini egallashlari uchun shart-sharoit yaratishdir. Oʻzbekistonda fuqarolik, huquqiy, demokratik, dunyoviy jamiyat barpo etilmoqda (OʻzME, 3-jild, 534-bet).

Aziz talaba! Siz ham jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarda faol ishtirok etib, jamiyatning faol a’zosi boʻlishga doimo intiling, shundagina Vatan oldidagi burchingizni toʻla ado etgan boʻlasiz.

IJTIMOIY MUNOSABATLAR

Ijtimoiy munosabatlar – odamlar o‘rtasidagi turli aloqalar bo‘lib, bunday munosabatlar ularning birgalikdagi moddiy va ma’naviy faoliyati natijasida qaror topadi. Ijtimoiy munosabatlar moddiy va ma’naviy munosabatlarga bo‘linadi. Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish jamiyatning yashashi va rivojlanishining asosini tashkil etadi. Shu sababli ijtimoiy munosabatlarning eng muhimi ishlab chiqarish, iqtisodiy munosabatlardir. Ishlab chiqarish munosabatlari hamma boshqa ijtimoiy munosabatlarning siyosiy, huquqiy, axloqiy, diniy va h.k. munosabatlarning xarakterini belgilaydi (Falsafa lug‘at, 149-bet).

Ijtimoiy munosabatlar o‘z navbatida moddiy va ma’naviy munosabatlarga boʻlinadi. Endi ushbu munosabatlaga alohida to‘xtalamiz.

1. Ma’naviy munosabatlar.

2. Moddiy munosabatlar.

Ma’naviy munosabatlar natijasida kishilar tomonidan ma’naviy qadriyatlar yaratiladi, tarqatiladi va jamiyatning turli qatlamlari tomonidan oʻzlashtiriladi. Masalan, bularga adabiyot, kino, musiqa sohasida yaratilgan asarlarni kiritishimiz mumkin. Ushbu asarlar yaratilib, keng ommaga etib bogach, uning natijasi sifatida kishilarning bilim saviyasi oshadi, axloqiy fazilati yuksaladi.

Mamlakatimizda har bir fuqoroning ma’naviy – ma’rifiy yuksalishlariga erishish davlatimiz tomonidan amalga oshayotgan islohatlarning asosiy yo‘nalishlaridan birini tashkil etar ekan, bu boradagi ishlarning tamal toshlari aynan oilada qo‘yiladi. Jamiyat ma’naviyatning shakllantirish bilan bog‘liq ishlar quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladigan ta’lim va tarbiyaning tadbirlar vositasida olib borilmoqda, bu albatta oila bilan ham bog‘liqdir.

- mahallalar, oilalar va xotin - qizlar orasida amalga oshiriladigan ma’naviy – ma’rifiy tadbirlar tarzida;

- maktabgacha tarbiya muassasalari, umumxalq maktablari, oliy va o‘rta maxsus ta’lim o‘quvchi talabalari, yoshlar va boshqa toifadagi fuqorolar o‘rtasida olib borayotgan tadbirlar;

- ommaviy axborot vositalari, matbuat vositasida amalga oshirilayotgan ma’naviy – ma’rifiy tadbirlar;

- ma’naviy – ma’rifiy ishlarni takomillashtirish, samaradorligini oshirish bilan bog‘liq; ilmiy – nazariy, ilmiy – amaliy va ilmiy – metodik yo‘nalishlarida tadqiqot ishlari olib borish, sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazish;

- xalqlar, millatlar, do‘stlik – birodarlik, ahillik, totuvlikning ta’minlashga qaratilgan tadbirlar;

- madaniy – ma’rifiy, ijodiy tashkilotlar tomonidan aholining ma’naviy – madaniyatlik darajasini oshirish, ularning bo‘sh vaqtini samarali tashkil etish maqsadida amalga oshirishning tadbirlari.

ISHLAB CHIQARISHGA MUNOSABAT

Hech kim jamiyatdan tashqarida kamolga yeta olmaydi. Har bir inson jamiyatda kamol topar ekan, u kundalik faoliyatida turli darajadagi ijtimoiy munosabatlarda ishtirok etadi. Shunday ekan talabalarda ham jamiyatga boʻlgan ijobiy munosabatlari tarkib toptirish lozim.

Ishlab chiqarishga munosabat. Bu borada, avvalo, talabalarda aynan mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga boʻlgan ijobiy munosabatni shakllantirish muhim hisoblanadi. Chunki, milliy oʻzlikni anglagan insongina oʻz yurtida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni hamma narsadan ustun qoʻya oladi va iste’mol uchun xarid qiladi. Rivojlanib borayotgn davlatimizda ham bugungi kunda jahon andozalariga mos, dunyo bozorida raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda. Jumladan, avtomobillar, uy jihozlari, qurilish materiallari, kiyim-kechak, oziq ovqat mahsulotlari sifat jihatdan ham, koʻrinish jihatdan ham dunyo bozoridagi mahsulotlar bilan raqobatlasha oladi. Talaba-yoshlarda oʻzimizda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga ijobiy munosabatni tarkib toptirish orqali ularda milliy oʻzlikni, milliy gʻurur va iftixorni ham yuksaltirish imkoniyati paydo boʻladi. Bundan tashqari talaba-yoshlarda Gʻarbdan kirib kelayotgan mentalitetimizga toʻgʻri kelmaydigan kiyim-kechaklar oʻrniga milliylik va zamonaviylik uygʻunlashgan holda oʻzimizda tayyorlanayotgan kiyim-kechaklarga ijobiy munosabat shakllanadi.

Siyosiy munosabatlar. Pedagogika oliy ta’lim muassasalari talabalari kelgusi kasbiy faoliyati jarayonida pedagog, ziyoli shaxs sifatida davlat siyosatining asosiy targʻibotchisi hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan pedagogika oliy ta’lim muassasalari talabalaridan bugungi kunda siyosiy munosabatlarning faol, ongli ishtirokchisi boʻlishi talab etiladi. Buning uchun talabalarni turli ijtimoiy guruh, siyosiy partiya va harakatlar, jamoat tashkilotlarining siyosiy faoliyatlari bilan yaqindan tanishtirib borish maqsadga muvofiqdir. Ushbu ishni amalga oshirishda, avvlo, talabalarga siyosiy soha faoliyati haqida toʻliq ma’lumot berilishi lozim. Bunda ular faoliyatini aks ettiruvchi lavhalardan foydalaniladi. Bundan tashqari tarixda ham bugungi siyosiy partiyalar vazifasini oʻtagan oʻziga xos faoliyat turlari haqida ma’lumot berib oʻtiladi (Amir Temurning davlat boshqaruvi misolida).

Huquqiy munosabatlar. Oʻzbekistonda fuqarolik, huquqiy, dumokratik, dunyoviy jamiyat barpo etilmoqda, bu oʻz navbatida talaba-yoshlarning huquqiy ong va huquqiy madaniyatini yuksaltirishni taqozo etadi. Buning uchun, avvalo, talabalarga oʻzlarining huquq va burchlarini toʻliq tushuntirgan holda hukumatimiz tomonidan qabul qilinayotgan qonun va qarorlar, me’yoriy hujjatlar mazmun-mohiyati bilan tanishtirib borish lozim boʻladi. Buning uchun dastlab Oʻzbekiston Respublikasi Konstitusiyasi, undagi moddalarning mazmun-mohiyati, Oʻzbekistonni rivojlantirish boʻyicha harakatlar strategiyasi haqida turli lavhalar asosida ma’lumot beriladi.

Axloqiy munosabatlar. Axloq jamiyatda kishilarning faoliyatini muvofiqlashtirib, ularni insonparvar, ezgu, halol, adolatli munosabatlarga undaydi. Axloq jamiyat va shaxs taraqqiyotini umumijtimoiy qadriyatlar asosida amalga oshiradi. Shunday ekan talaba-yoshlarda ham axloqiy munosabatlarni tarkib toptirish juda muhimdir. Buning uchun talabalarni kundalik faoliyatlari jarayonida atrofdagilar bilan axloq normalariga rioya qilgan holda munosabatga kirishishlari talab etiladi. Bunda, avvalo, talabalarga muomala madaniyati, kiyinish odobi, yurish-turish qoidalariga, maxsus qabul qilingan oliy ta’limning odob-axloq qoidalariga amal qilishlari uqtiriladi. Bu turli hikmatli soʻzlar, hadislar, rivoyat va xalqimizning milliy mentalitetiga xos boʻlgan odob-axloq normalari aks etgan film lavhalaridan foydalanish orqali amalga oshiriladi.

Diniy munosabatlar. Bu oʻrinda eng muhimi talaba-yoshlarga islom dinining asl mazmun-mohiyatini tushuntirgan holda islom dini niqobi ostida ish olib borayotgan turli diniy ekstrimistik harakatlarining salbiy oqibatlari, jamiyatga keltirayotgan zararlari haqida uqtirish lozim. Bunda asosan talabalarda iymon-e’tiqod, islom diniga boʻlgan ijobiy munosabatlar yuksaltiriladi. Buning uchun esa Qur’on oyatlari va hadis namunalaridan, rivoyat va turli film lavhalaridan foydalanish maqsadga muvofiq boʻladi.